توانبخشی چیست ؟ به صورت کلی توانبخشی شاخه‌ای از علوم پزشکی است که هدف اصلی آن تلاش برای بازگشت توانایی‌های جسمی، روحی و اجتماعی از دست رفته فرد پس از جراحی، سکته مغزی، تصادف و یا شرایط مادرزادی … می‌باشد. در واقع تیم توانبخشی می‌کوشد شرایط فرد را پس از اتفاق رخ داده بهبود ببخشد و کیفیت زندگی او را بازگرداند.

فردی که نیازمند خدمات توانبخشی است ممکن است در هرکدام از موقعیت‌های کاری، فردی، اجتماعی و … نیاز به بهبود هرچه بیشتر و کسب مجدد استقلال در زندگی خود باشد و تیم توانبخشی می‌کوشد در این مسیر یاریگر فرد باشد.

انواع توانبخشی چیست

توانبخشی گسترده‌تر از آن است که بتوان آن را در چند دسته تقسیم بندی کرد، اما از منظر نیاز حانواده‌ها و مراجعین و همچنین تقسیم بندی‌های موجود در منابع علمی می‌توان چند شاخه کلی برای این علم متصور شد. فیزوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و توانبخشی شناختی ۴ نوع اصلی علوم توانبخشی می‌باشند و در کنار این موارد درمانگران دیگری نیز به عنوان یاریگران تیم توانبخشی فعالبت می‌کنند.

در ادامه به بررسی هرکدام از زیرشاخه‌های علم توانبخشی می‌پردازیم.

فیزیوتراپی

یکی از مهمترین اشکال برنامه‌های درمانی در علم توانبخشی را درمانگران و متخصصان فیزیوتراپی بر عهده دارند. اهداف اصلی درمانگران فیزیوتراپی شامل موارد متنوعی هستند که از مهمترین آن‌ها می‌توان بازگرداندن توان حرکتی بیمار، کاهش دردهای عضلانی، تلاش برای از بین بردن معلولیت‌ها و بصورت کلی بهبود شرایط زندگی فرد و افزایش کیفیت زندگی پس از سکته‌ مغزی، جراحی، تصادف، آسیب‌های ورزشی، زایمان، شکستگی، کمر درد، سوختگی، انحراف ستون فقرات و … را نام برد. در این راستا فیزیوتراپ ممکن است به بیمار آموزش استفاده از مواردی نظیر واکر، عصا و همچنین استفاده از تمرین‌های ورزشی، تعادلی، تمرین‌های تقویتی قلب و عروق… را ارائه دهد.

این شاخه از توانبخشی خود در اقسام و اشکال متنوعی انجام می‌گیرد که استفاده از ۳ روش اصلی در آن مرسوم است:

• الکتروتراپی: با استفاده از دستگاه‌های تولید کننده امواجی مانند فرابنفش، فروسرخ، لیزرترایی و همچنین الکتریسیته
• تمرین درمانی: با استفاده از برنامه‌های درمانی که درمانگر به مراجع ارائه می‌دهد.
• منوال تراپی (دست ورزی): اجرای برنامه‌های درمانی با استفاده از دست ورزی جسمی بیمار توسط درمانگر

کاردرمانی

همانطور که در مطلب انواع کاردرمانی اشاره شد، هدف اصلی این نوع از توانبخشی بازگشت استقلال فرد در کارهای روزمره مانند غذا خوردن، دستشویی رفتن، حمام، رانندگی و همچنین فعالیت‌های شغلی و اجتماعی است. کاردرمانگران برنامه‌های درمانی را برای بیمارانی که در اثر سکته مغزی، اختلالات مخچه‌ای، اختلالات نخاعی، اختلالات روانی، سندرم‌های مادرزادی، اختلالات پیش رونده مغزی و … دچار نقص می‌شوند، ارائه می‌دهند. از این منظر کاردرمانی و فیزیوتراپی شباهت‌های بسیاری دارند اما تفاوت اصلی این دو در نوع رویکرد و اهداف درمانی است که ارائه می‌دهند. در واقع اساسی ترین تفاوت این دو در این است که هدف اصلی فیزیوتراپی بهبود توانایی‌های حرکتی فرد است و اما هدف اصلی کاردرمانی افزایش استقلال و توانایی بیمار در انجام کارهای روزمره‌ می‌باشد.

گفتاردرمانی

یکی دیگر از اقسام اصلی علوم توانبخشی، آسیب شناسی گفتار، زبان و بلع یا به اختصار گفتاردرمانی می‌باشد که توسط متخصصان این رشته انجام می‌شود. متخصصان این حیطه با استفاده از متدهای درمانی که برای کودکان و بزرگسالان اختصاصی سازی شده‌اند به حل مشکلات و بهبود کیفیت ارتباطی و گفتار و زبان این بیماران می‌پردازند.

بیمارانی که در اثر لکنت، اتیسم، مشکلات بلع، ناهنجاریهای صوتی، مشکلات ناشی از شکاف کام، اختلالات حاصله از سکته مغزی نظیر زبان پریشی و … دچار نقص در گفتار، زبان، بلع و ارتباط می‌شوند زیر چتر حمایتی این قسم از توانبخشی قرار می‌گیرند.

گفتاردرمانگران یکی از اعضای اصلی تیم توانبخشی می‌باشند که بخصوص در کنار متخصصان کاردرمانی و با استفاده از رویکردهای تیمی، به حل مشکلات ارتباطی کودکان می‌پردازند. همچنین مداخله و درمان مشکلات ارتباطی در سنین بزرگسالی، بخصوص برای بیماران مبتلا به لکنت و نقایص مغزی از وظایف اصلی گفتاردرمانگران می‌باشد.

توانبخشی شناختی چیست

توانبخشی شناختی چیست ؟ همانطور که از اسمش پیداست، نوعی از برنامه‌های درمانی است که با استفاده از ترکیب علوم توانبخشی و علوم شناختی به حل مشکلات بیماران می‌پردازد. هدف اصلی متخصصان این زمینه، مداخله، بهبود و تقویت توانایی‌های شناختی فرد می‌باشد و در این مسیر از دو رویکرد کلی استفاده می‌کنند:

• درمان جبرانی: که هدف آن ارائه راه‌حل‌های جبرانی برای حل مشکلات بیماران می‌باشد
• درمان ترمیمی: متخصصان علوم شناختی با استفاده از این رویکرد برای بهبود و ترمیم سیستم‌های شناختی و مهارت‌های از دست رفته فرد تلاش‌ می‌کنند.

سایر

همانطور که در ابتدا گفته شد علوم توانبخشی گسترده‌تر از آن هستند که در چند شاخه تقسیم بندی شوند، اما مواردی که گفته شد تقریبا شاکله اصلی این علوم را تشکیل می‌دهند. در کنار این‌ها درمانگران دیگری نیز فعالیت دارند که مهم‌ترین آنها شنوایی شناس، روانشناس، ارتوپدفنی و مددکار اجتماعی می‌باشند. این ۴ گروه بعنوان یاریگران اصلی تیم توانبخشی عمل می‌کنند و به شناسایی و بهبود مشکلات بیمار می‌پردازند.

روش‌های درمانی

از گذشته تاکنون برنامه‌های درمانی در حوزه توانبخشی به دو شکل اصلی تمرینات کلینیکی و درمان در منزل انجام می‌شد. امروزه نیز با گسترش تکنولوژی‌های دیجیتال و همچنین شرایط و مشکلات ناشی از پاندمی‌هایی مانند کرونا، مشکلات رفت و آمد، عدم دسترسی به درمانگر مناسب و … درمان آنلاین نیز رو به گسترش است و مورد اقبال خانواده‌ها قرار گرفته است. البته انتخاب نوع ارائه برنامه‌های درمانی به شرایط مراجع، خانواده و نیز درمانگر بستگی دارد اما در هر سه روش اصول و اهداف اصلی بر پایه بهبود شرایط و کیفیت زندگی بیمار پایه‌ریزی می‌شود.

یک کلینیک کاردرمانی ، محیطی است که بر اساس متدهای علمی مورد توافق، در جهت ارائه خدمات و برنامه‌های درمانی به مراجعین دارای اختلالات مربوطه، طرح‌ریزی و پایه گذاری شده است. در دنیای امروز، و با گسترش اختلالات توانبخشی همچون نواقص ذهنی و حرکتی، نیاز خانواده‌های افراد دارای این اختلالات به دسترسی به کلینیک مناسب در جهت دریافت خدمات درمانی هرچه بهتر، بیش از پیش شده است.

طبیعتا با گسترش این نیاز، حساسیت خانواده‌ها نیز در مورد ویژگی‌های کلینیک مناسب بیشتر می‌شود. البته گستردگی کلینیک‌های کاردرمانی در دنیای امروزه، از یک سو می‌تواند موجب راحت‌تر شدن شرایط برای خانواده‌ها شود و از سوی دیگر می‌تواند زمینه را برای یک درمان غیر علمی و غیر حرفه‌ای فراهم کند. در این مطلب قصد داریم در راستای یاری خانواده‌ها، به بررسی ویژگی‌های یک کلینیک کاردرمانی مناسب بپردازیم.

ویژگی‌های یک کلینیک کاردرمانی مناسب

مجوز داشتن: طبیعتا مهمترین و کلیدی‌ترین پیش شرط لازم در مورد یک کلینیک، دارا بودن مجوز از مراجع علمی و اداری مرتبط می‌باشد. مجوز به منزله تایید این کلینیک می‌باشد و البته نصب مجوز در معرض دید خانواده‌ها و مراجعین، بیش از پیش می‌تواند اعتماد آن‌ها را به کلینیک افزایش دهد.

فضای مناسب کلینیک: فضای مناسب یکی از مهمترین عواملی است که می‌تواند جذابیت کلینیک را برای شروع روند درمانی و ادامه آن بالا ببرد. دارا بودن این فضای مناسب خود در گروی چند عامل است:

بزرگ و جادار بودن: طبیعتا یک کلینیک کاردرمانی به دلیل دارا بودن تجهیزات سایز‌ بزرگ، نیازمند این است که در یک فضای با متراژ بالا تاسیس شود. علاوه بر این، این فضا باید شامل مکانی برای استراحت مراجعین و خانواده‌ها، سرویس بهداشتی، آبخوری، آشپزخانه و … باشد تا بتواند سایر نیازهای مراجع و خانواده را در طول جلسات درمانی پوشش دهد.

نورگیری مناسب

از آنجایی که قشر عمده مراجعین یک کلینک کاردرمانی را کودکان تشکیل می‌دهد، شادابی این فضا می‌تواند تاثیرگذاری برنامه‌های درمانی را افزایش دهد. بنابراین یک فضای کم نور و مرده می‌تواند تمایل کودک را نسبت به انجام پلن‌های درمانی کاهش دهد. بنابراین نور کافی و مناسب یکی از عوامل کلیدی است که نباید مورد غفلت قرار گیرد.

بهداشت مناسب: مراجعین کلینیک کاردرمانی می‎توانند دارای اختلالات همراه از جمله ضعف‌های سیستم ایمنی باشند. بنابراین نبود بهداشت مناسب می‌تواند زمینه ساز درد و رنج بیشتر این افراد شود. بخصوص در شرایط موجود و به دلیل شیوع ویروس کرونا، این مساله بیش از پیش اهمیت خود را نشان می‌دهد. ایجاد فاصله گذاری مناسب، ضد عفونی هر روزه، و تعبیه ملزومات بهداشتی مناسب از ضروریات یک کلینیک کاردرمانی مناسب می‌باشد.

مناسب سازی کلینیک برای مراجعین

یک کلینیک کاردرمانی نیازمند این است که برای تردد مراجعین، فضاسازی مناسبی داشته باشد. تعبیه دستگیره در قسمت‌های مختلف کلینیک از جمله سرویس‌های بهداشتی (برای جلوگیری از سرخوردن افراد و …)، تعبیه رمپ مناسب در کنار پله‌ها، ایجاد فضای مناسب وکودکانه برای کودکان، گذاشتن تاتامی در کف کلینیک و … از جمله مواردی است که حتما باید رعایت شود.

تجهیزات مناسب، ایمن و به روز: نبض تپنده یک کلینیک کاردرمانی برای پیش بردن روند درمانی، تجهیزات کلینیک است. طبیعتا تجهیزات ناایمن و مستهلک می‌تواند درصد پیشرفت کار را پایین آورده و احتمال رسیدن به اهداف درمانی را کاهش دهد. بنابراین لازم است که این تجهیزات ایمن و به روز باشند.

دسترسی مناسب: یکی از دغدغه‌های اساسی‌خانواده‌ها بخصوص در شهرهای پر جمعیت تر، دسترسی مناسب کلینیک می‌باشد. یک کلینیک مناسب کلینیکی است که در فضای مناسب شهر از لحاظ فرهنگی و با دسترسی مناسب از نظر مترو،  اتوبوس و ناوگان عمومی واقع شده باشد. چرا که اکثریت خانواده‌ها توان این را ندارند که در کنار هزینه‌های درمان، هزینه‌ های اضافی برای رفت و آمد و … را تحمل کنند. همچنین مساله دیگری که باید حتما رعایت شود، تاسیس کلینیک در یک نقطه مناسب از نظر فرهنگی در جهت بالا بردن آرامش مراجعین و خانواده ها می‌باشد.

جامع بودن خدمات توانبخشی کلینیک کاردرمانی

‌می‌توان گفت که اکثریت مراجعین یک کلینیک کاردرمانی، درصدی از اختلالات گفتاری، و یا حتی اختلالات روانی که نیازمند مداخله روانشناس و روانپزشک و … می‌باشند را دارا هستند. هرچه حدمات کلینیک جامعتر باشد تمایل خانواده‌ها برای انتخاب این کلینیک بالاتر می‌رود. در این مساله عوامل مهمی از جمله هزینه‌های اقتصادی بخصوص برای رفت و آمد، سهولت رفت وآمد خانواده و همچنین هماهنگی هرچه بیشتر تیم درمان دخیل می‌باشند.

هماهنگی تیم درمان: همانطور که در قسمت قبل گفته شد، یکی از موارد مهمی که می‌تواند نقش کلیدی در پیشبرد روند درمان داشته باشد، هماهنگی تیم درمانی کلینیک است. بطور مثال پیشرفت یک کودک در زمینه‌های حسی می‌تواند بهبود سریعتر گفتار او را به همراه داشته باشد. بنابراین هماهنگی تیم کاردرمانی و گفتاردرمانی در این مورد می‌تواند سرعت پیشرفت کودک را بالاتر ببرد.

موارد گفته شده از مهمتربن مواردی است که می‌تواند تفاوت یک کلینیک خوب و بد را رقم بزند. اما آن‌چه که می‌تواند تاثیرگذارتر از همه اینها باشد، شرایط خانواده و مراجع و اجساس آن‌ها نسبت به مجیط درمانی می‌باسد. درمانگر خبره در یک فصای مناسب کلینیکی، روحیه مراچع و خانواده را بهبود بخشیده و تاثیر برنامه‌های درمانی را بالاتر می‌برد.