تئوری ذهن

تئوری ذهن یک مهارت مهم شناختی-اجتماعی است که نه تنها به تفکر در مورد حالات ذهنی، اهداف، احساسات و دانش شخصی اشاره دارد، بلکه به توانایی درک اینکه افکار، عقاید و حالات روحی دیگران چگونه است و ممکن است با افکار ما متفاوت باشند نیز اطلاق می‌شود.

مثالی برای درک بهتر این مساله:

پسر کوچک ۳ ساله‌ای دارم که هر وقت همسرم از سرکارش با من تماس می‌گیرد، دوست دارد که او هم با پدرش صحبت کند. یک روز که همسرم از او پرسید: «داری چکار می‌کنی؟»  او گفت: «دارم با این بازی می‌کنم.» او هنوز خیلی کوچک‌تر از آن است که متوجه شود پدرش نمی‌تواند وسیله‌ای را که دارد با آن بازی می‌کند ببیند. او فکر می‌کرد همانگونه که خودش به اسباب بازی‌اش نگاه می‌کند، پدرش هم آن را می‌بیند!

نظریات

 

نظریه تئوری

این تئوری، نظریه‌ای است که در گذشته غالب بوده است. این نظریه بیان می‌کند که درک ما از ذهن مبتنی بر نظریه روان شناختی عامیانه می‌باشد که شامل چارچوبی از مفاهیم است که تقریبا مطابق خواسته‌های زندگی روزمره است.

همچنین ادعا می‌کند که افراد، یک نظریه روان شناختی ساده برای استنباط حالات ذهنی دیگران همانند اعتقادات، افکار، خواسته‌ها یا احساسات خود دارند. از این اطلاعات، برای درک هدف شخص دیگر یا پیش‌بینی رفتارهای آینده استفاده می‌شود.

نظریه شبیه سازی

در سال‌های اخیر، افزایش توجهات به این مساله موجب پیدایش معادل‌های دیگری از جمله تئوری شبیه سازی برای ذهن‌خوانی شده است.

در این مورد برخلاف نظریه تئوری، ما از نظریه روان شناختی عامیانه برای درک افکار و احساسات دیگران استفاده نمی‌کنیم، بلکه خودمان را به جای آن‌ها قرار داده و ذهنشان را پیش‌بینی می‌کنیم.

ارزیابی

روانشناسان غالبا با انجام تست باورهای کاذب (false-believe test)، رشد تئوری ذهن را ارزیابی می‌کنند.

در واقع این تست نشان می‌دهد که ممکن است اعتقادات و بازنمایی فرد نسبت به وقایع اطرافش، با واقعیت در تضاد باشد.

یکی از متداول‌ترین تست‌ها، تست آن-سالی (Sally-Anne) است.

 

برای شروع:

  • دو عروسک به نام‌های آن و سالی (Sally-Anne) به کودک نشان می‌دهیم. (عکس ۳)
  • به کودک می‌گوییم: ببین اینجارو، سالی یه سبد رنگی داره و آن هم برای خودش یه جعبه خوشگل داره. (عکس ۴)
  • بعدش سالی از اتاق می‌ره بیرون. انقدر دور میره تا دیگه نتونه سبدشو ببینه. (عکس ۵)
  • وقتی سالی رفت، آن توپ رو از تو سبد سالی برمی‌داره و میذاره توی جعبه خودش (عکس ۶)
  • بعدش سالی برمی‌گرده تو اتاق

برای اینکه متوجه شویم کودک داستان را متوجه شده است یا نه، سوالات (اولیه) ذیل را می‌پرسیم:

  • سالی کدومشونه؟
  • آن کدومه؟
  • حالا توپ کجاست؟
  • توپ اولِ اول کجا بود؟
یک سوال اساسی:

بر اساس تئوری ذهن از کودک می‌پرسیم: «سالی تو جعبه دنبال توپش می‌گرده یا توی سبد؟»

اگر کودک متوجه شود که سالی در سبد خودش به دنبال توپ می‌گردد و نه در جعبه، آن وقت می‌گوییم کودک دیدگاه سالی را درک کرده و دارای تئوری ذهن می‌باشد. اما اگر بگوید سالی در جعبه آن به دنبال توپ خواهد گشت، در این صورت می‌توان در نظر گرفت که او تئوری ذهن ندارد.

در این حالت، به نظر می‌رسد که کودک دیدگاه سالی را درک نکرده باشد (اینکه سالی ندیده است که آن توپ را برداشته و درون جعبه قرار داده است) .

نتایج زیر از یک مطالعه مکرر در سال ۱۹۸۵ توسط سایمون بارون-کوهن، آلن لسلی و اوتا فریت استناد شده است که این تست از کودکان مبتلا به اتیسم، سندرم داون، و به طور معمول کودکان در حال رشد گرفته شده است.

همه‌ کودکان سوالات اولیه را به طور صحیح پاسخ دادند.

اما سوال تئوری ذهن چطور؟

  • فقط ۴ نفر از ۲۰ کودک مبتلا به اتیسم این سوال را به درستی پاسخ داده‌اند.
  • از بین کودکان مبتلا به سندرم داون ۱۲ نفر از ۱۴ نفر پاسخ صحیح را ارائه داده‌اند
  • و از بین کودکان در حال رشد تنها ۲۳ نفر از ۲۷ نفر توانستند به این سوال پاسخ صحیح بدهند.

نتایج حاصل از مطالعات مشابه نشان می‌دهد که کودکان مبتلا به اتیسم مکررا تئوری ذهن را نادرست جواب می‌دهند. ممکن است مشکلات ارتباطاتی و مهارت‌های اجتماعی این کودکان در نتیجه عملکرد نادرست تئوری ذهنشان باشد.

انواع تئوری بازنمایی ذهن

 

تئوری ذهن عاطفی:

در مورد احساسات دیگران

 تئوری ذهن شناختی: 

در مورد حالات ذهنی، اعتقادات، افکار و اهداف دیگران

باورهای کاذب مرحله اول:

این اعتقاد که می‌توان باورهای کاذبی در رابطه با وقایع جهان اطراف داشت (من فکر می‌کنم که او فکر می‌کند...)

باورهای کاذب مرحله دوم:

این اعتقاد که می‌توان باورهای کاذبی در رابطه با اعتقاد شخص دیگری داشت (او فکر می‌کند که دیگری فکر می‌کند…)

رشد تئوری ذهن

مهم ترین پیشرفت در شناخت اجتماعی در اوایل کودکی، رشد تئوری ذهن است.

در یک متاآنالیز، محققان دریافتند که:

  • کودکان زیر ۳ سال معمولا به سوالات باورهای کاذب پاسخ غلط می‌دهند.
  • کودکان ۳٫۵ سال به طور تقریبی به ۵۰% سوالات به درستی پاسخ می‌دهند.
  • و کودکان ۴ ساله تقریبا به تمام سوالات پاسخ صحیح می‌دهند.
با این حال رشد این مهارت‌ها تا ۸ سالگی ادامه دارد.

محققان بر این باورند که عوامل مختلفی در رشد تئوری ذهن تاثیر دارند:

  • جنسیت
  • تعداد خواهر و برادر
  • تعاملات اجتماعی
  • بازی‌ها و وانمود کردن
  • داستان‌ها
  • روابط با والدین و همسالان

در ادامه با جدول رشدی تئوری ذهن با شما خواهیم بود.

 

ساناز ارزنلی

توجه اشتراکی

  • آیا تا به حال این کلمه را شنیده‌اید؟
  • آیا با معنی آن آشنایی دارید؟
  • آیا در روند رشد کودکان نقشی ایفا می‌کند؟
  • متخصصان چه سطوحی را برای آن در نظر می‌گیرند؟
  •  و در نهایت چه لزومی دارد که به آن پرداخته شود؟

این‌ها سوالاتی است که در این قسمت مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

 

توجه و انواع آن + پوستر های رشدی

 

کودک در مسیر رشد و تکامل برای یادگیری مهارت‌های مختلف از قبیل زبان و گفتار، بازی و تعامل با همسن و سالان و بزرگسالان، روش‌های مختلفی را تجربه خواهد کرد. یکی از روش‌های معمول در این مورد توجه مشترک (joint attention) می‌باشد. به‌صورت خاص، توجه مشترک یک پایه و بنیاد اساسی در مسیر یادگیری زبان توسط کودک محسوب می‌شود.

توجه مشترک به توانایی تمرکز و توجه بر روی یک وسیله، حادثه و … همراه با یک یا چند نفر دیگر که بصورت آگاهانه یا غیر آگاهانه (معمولا توسط والد و کودک) انجام شود، اطلاق می‌شود.

توجه اشتراکی

در توجه مشترک توجه اطرافیان از طریق روش‌هایی مانند خیره شدن، صداسازی، اشاره و یا صحبت کردن جلب می‌شود. پس می‌توان سه وجه اصلی آن را

  1. کودک
  2. هدف تمرکز
  3. شخص دیگر (والد)

در نظر گرفت.

بدین ترتیب بصورت طبیعی کودک باید بتواند توجه دیگران را به خود جلب کند، در صورت نیاز آن را حفظ کند و یا جابه جا کند.

تصور کنید، کودک ۶ تا ۱۲ ماهه‌ای دارید که در حال بازی کردن با شی مورد علاقه‌اش (مثلا یک اسباب بازی) است. این کودک به اسباب بازی نگاه می‌کند، سپس به مادر نگاه می‌کند و توجه او را به سمت خود جلب می‌کند. دوباره به اسباب بازی نگاه می‌کند و از دانستن اینکه مادر همزمان با او به اسباب بازی نگاه می‌کند، لذت می‌برد. این کودک ابتدای راه رشدِ

توجه مشترک

را به خوبی طی کرده است، چرا که بصورت معمول این مهارت در حدود سن ۶ تا ۱۲ ماهگی (معمولا ۹ ماهگی) و با هماهنگ کردن توجه خود با والدین توسط کودک نسبت به اشیا یا وقایع مورد علاقه کودک ایجاد می‌شود. همچنین معمولا تا ۱۸ ماهگی به تثبیت کامل می‌رسد. در واقع توجه مشترک به کودک این اجازه را می‌دهد که از دیگران یاد بگیرد و لذت هایش را با دیگران به اشتراک بگذارد.

بصورت طبیعی کودک باید در مورد این مهارت مهم به دو توانایی دست یابد:

  • ایجاد
  • پیروی

ایجاد:

  • یعنی اینکه کودک شروع‌کننده توجه مشترک باشد.

تصور کنید کودک با مادرش در پارک بازی می‌کند. هواپیمایی بالای سر آنها درحال پرواز است. کودک با هیجان به بالا نگاه کرده سپس نگاهش را به سمت مادر برمی‌گرداند و به هواپیما اشاره می‌کند و می‌گوید: مامان! اونو ببین. و مادرش در پاسخ می‌گوید: آره؛ اون یک هواپیماست!

کودک بدون اینکه چیزی از مادرش بخواهد توجه او را به هواپیما جلب کرده است و می‌خواهد تجربه‌اش از دیدن هواپیما را با مادرش به اشتراک بگذارد.
در واقع او مادرش را در یک موقعیت اجتماعی سهیم کرده است.
کودک از مواردی همچون اشاره کردن یا صداسازی و یا نگاه‌های متناوب بین شیء و مخاطب خود برای جلب توجه شخص دیگر استفاده می‌کند.

پیروی:

  • به این صورت که شخص دیگری (مثلا والد) شروع‌کننده توجه مشترک باشد و کودک از او پیروی کند.

مثلا کودکی که با مادرش در حال قدم زدن است و مادرش به یک گل اشاره می‌کند و می‌گوید “چه گل زیبایی” و سپس کودک نیز توجهش به سمت گل جلب می‌شود. در این سطح از توجه مشترک، کودک برای پیروی از شخص و جلب توجه نیاز به یک انگیزه و محرک دارد که البته معمولا اشیا و اتفاقات مورد علاقه کودک می‌توانند تامین کننده این انگیزه باشند! این شکل از توجه مشترک معمولا در سطوح پایین تر رشد و در سنین پایین تر اتفاق می‌افتد.

همچنین زمانی که کودک با شخص دیگری در مورد یک موضوع احساسات مشترک دارند و یا قصد مشترک برای انجام یک موضوع خاص دارند، در واقع درگیر توجه مشترک شده است!

تقسیم بندی سطوح

بصورت معمول سه سطح برای دسته‌بندی این مهارت در نظر گرفته می‌شود:

سطح سه گانه

  • بالاترین سطح این مهارت است و بصورتی است که دو فرد همزمان به یک شی یا حادثه نگاه می‌کنند و البته نسبت به این اشتراک آگاهی دارند. در واقع همین داشتن آگاهی است که این سطح از توجه مشترک را در درجات بالاتری قرار می‌دهد.

سطح دو گانه

  • همانند یک رفتار مکالمه مانند بین دو نفر (مثلا والد و کودک است) . در واقع بزرگسال و کودک به نوبت به تبادل ژست‌ها، صداها، گفتار و… می‌پردازند.

نگاه مشترک

  • پایین‌ترین و ابتدایی‌ترین سطح این مهارت است که در آن دو فرد به سادگی و بدون داشتن آگاهی از نگاه فرد دیگر به یک شی یا اتفاق یا … نگاه یا توجه می‌کنند.

 

رشد توجه اشتراکی

آغاز حساسیت به تماس مستقیم چشمی (هفته ۴ تا ۸) در نوزادان، یک نقطه مهم در مسیر رشد این مهارت خواهد بود. در واقع کودکان در ابتدا قادر خواهند بود که جهت نگاه دیگران را تشخیص دهند، سپس در چند ماه اول پس از تولد توجه خود را نسبت به محرک‌های مربوطه در محیط نشان داده و از شروع توجه مشترک توسط دیگران پیروی کنند.

با پایان سال اول، کودک به این توانایی می‌رسد که توجه دیگران را به سمت اشیاء و رویدادها جلب کرده و بدین ترتیب می‌تواند آغاز کننده توجه مشترک با دیگران باشد.

سایر نکات مهم :

۳ ماهگی: به صدا یا خنده‌های والدین پاسخ می‌دهند، لبخند می‌زنند و یا صداسازی می‌کنند.
۶-۸ ماهگی: نگاه والدین را دنبال می‌کنند.
۹ ماهگی: متوجه ژست‌های والدین می‌شوند و نگاه اجتماعی دارند.
۱۰-۱۲ ماهگی: اشاره را دنبال می‌کنند و سپس به والدین نگاه می‌کنند. در این مرحله همچنین می‌توانند از والدین تقلید کنند.
۱۲-۱۴ ماهگی: اشاره کردن را آغاز می‌کنند.
۱۵-۱۶ ماهگی: با صداسازی، اشاره و یا نگاه کردن به شی مورد علاقه خود توجه والدین را جلب می‌کنند.

بدین ترتیب توجه اشتراکی به طور معمول از دو ماهگی آغاز و تا حدود هجده ماهگی به تثبیت کامل می‌رسد.

البته ذکر این نکته ضروریست که در کودکانی که دچار اختلالاتی مانند کم‌توانی ذهنی یا اتیسم هستند موارد ذکر شده با تاخیر بیشتری ایجاد می‌شوند و یا حتی ممکن است تا سنین بالاتر دیده نشوند. به طور مثال کودک اتیسم تمایلی به برقراری ارتباط با دیگران ندارد، در بازی‌ها شرکت نمی‌کند و در مورد توجه مشترک مشکلاتی دارد. طبیعتا هرچه این اختلالات سریع‌تر تشخیص داده شوند احتمال پیشرفت کمتری خواهند داشت، که این مساله اهمیت توجه و احتیاط والدین را نمایان می‎کند.

چرا توجه اشتراکی مهم است؟

توجه مشترک یکی از راه‌های اصلی کودکان برای یادگیری زبان و درک و بیان کلمات، از طریق شنیدن صحبت‌های دیگران و مخصوصا والدین در مورد اشیا می‌باشد. در واقع زمانی که کودک به همراه دیگران به یک شی یا حادثه توجه می‌کند و آن فرد شروع به صحبت در مورد شی یا اتفاق مورد نظر می‌کند، به کودک در تطابق کلمه با آن پدیده کمک می‌کند. زمانی که این مساله بارها و بارها تکرار ‌شود تاثیر شگرفی در یادگیری زبان توسط کودک خواهد داشت.

مساله دیگری که این مهارت موجب بهبود آن می‌شود، رشد تعاملات و کنش‌های اجتماعی کودک است. در واقع کودک از این طریق می‌تواند نظرات خود را با دیگران به اشتراک بگذارد و این اشتراک نظرات، او را برای انجام تعاملات سطح بالاتر در سنین بالاتر و در محیط مدرسه، کار، اجتماع و … آماده می‌کند.

سایر مهارت‌ها :

تغییر جهت نگاه بین اشیا و بزرگسالان (فهمیدن تفاوت‌ها)
رشد مهارت تقلید از دیگران
بهبود دستورپذیری و پیروی از دستورالعملهای دیگران
استفاده از حرکات و صداها در حین بازی و هماهنگی این موارد
رشد مهارت چرخش به عقب و جلو (برای ایجاد توجه مشترک)
افزایش تعاملات کودک
شناسایی نیات دیگران و هدایت اهداف آن‌ها به مسیر مورد نظر توسط کودک
رشد اجتماعی و عاطفی کودک و شرکت در تعاملات اجتماعی

در صورت عدم رشد این مهارت :

کودک بیش از حد به اشیای مورد علاقه‌اش توجه نشان ‌می‌دهد اما به اشخاص واکنش خاصی نشان نمی‌دهد. تصور کنید شما شی مورد علاقه کودک را به او نشان می‌دهید اما او صرفا به آن شی نگاه می‌کند و به درخواست‌های شما واکنشی نشان نمی‌دهد. این کودک در زمینه توجه مشترک دچار مشکلاتی است!
همچین در نبود این مهارت رشد زبان و البته تعاملات کودک دچار مشکل می‌شود و در این صورت کودک ممکن است دچار مشکلات عدیده ای ‌شود. مثلا وقتی نام کودک صدا زده می‌شود، او به خوبی توانایی پاسخ‌گویی ندارد و یا در مواقع مورد نیاز (مثلا زمانی که شی مورد علاقه اش در دسترس نباشد) از والدین درخواست نمی‌کند!

به هر صورت رشد توجه مشترک یکی از مهمترین ملزومات پایه‌ریزی رشد زبان و تعاملات اجتماعی کودک می‌باشد و توجه به آن برای بهبود وضعیت کودک در آینده بسیار ضروری است.

در مطالب بعدی به بررسی نکات بیشتری در زمینه روش‌های ایجاد و بهبود و البته کاربردهای توجه مشترک در کودکان خواهیم پرداخت…

 

بهار بحرینیان _کمال بنام